Πολιτιστικός Όμιλος Λιδορικίου: ΣΤΟΛΙΣΜΟΙ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ

Από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας

Στις μέρες μας, οι περισσότεροι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο και επομένως και στην χώρα μας, συνηθίζουν να στολίζουν δέντρο κατά τη διάρκεια των εορτών, οι οποίες διαρκούν από τα... Χριστούγεννα έως και τα Θεοφάνεια. Πρόκειται για το γνωστό 12ήμερο των εορτών κάθε χρόνο τέτοια περίοδο.
Ωστόσο, ο στολισμός τόσο των σπιτιών, όσο και των δρόμων κάθε τέτοια εποχή του χρόνου, δεν είναι κάτι καινούργιο, ούτε κάτι που ανακαλύφθηκε πρόσφατα. Πρόκειται για μία σειρά από έθιμα, των οποίων η απαρχή χάνεται στα βάθη των αιώνων και φτάνει μέχρι και την αρχαιότητα. Βέβαια, διαφορετικές ήταν οι προτεραιότητες των τότε κοινωνιών και διαφορετικές αυτές του σήμερα, όπως και με διαφορετικό τρόπο και μέσα εκφράζονταν τότε οι άνθρωποι σε σχέση με τις μέρες μας.
Στόλισμα στην αρχαιότητα
Πολλοί είναι αυτοί που ισχυρίζονται ακόμα και σήμερα πως το στόλισμα δέντρου κατά την εποχή των Χριστουγέννων είναι ένα έθιμο που μας ήρθε από το εξωτερικό, αλλά αυτό είναι στην πραγματικότητα λάθος. Είτε αρέσει σε κάποιους είτε όχι, παρόμοιο έθιμο υπήρχε στην αρχαία Ελλάδα. Και τότε στόλιζαν δέντρο, αλλά όχι έλατο. Αναφερόμαστε φυσικά στην Ειρεσιώνη. Η ανάλυση της λέξης είναι από το είρος ή έριον, μαλλίον. Επρόκειτο για ένα μεγάλο κλαδί αγριελιάς (ή αλλιώς κότινος), το οποίο στόλιζαν με γιρλάντες από λευκό και κόκκινο μαλλί. Μαζί κρεμούσαν και καρπούς της εποχής (μεταξύ φθινοπώρου και χειμώνα) όπως σύκα, αμύγδαλα, κάστανα, καρύδια και δημητριακά.
Η περιφορά της Ειρεσιώνης
Τους καρπούς τους έδεναν μόνους ή μαζί σε κλωστή και τους κρεμούσαν στα κλαδάκια. Βέβαια, το όλο σκηνικό δεν είχε σχέση με τη γέννηση του Χριστού, αλλά ήταν ένας τρόπος να ευχαριστήσουν τη φύση για τη γονιμότητα του χρόνου που έφευγε και να την παρακαλέσουν να συνεχιστεί αυτή και το ερχόμενο έτος. Η Ειρεσιώνη ήταν αφιερωμένη στην Αθηνά, τον Απόλλωνα και τις Ώρες (Ευνομία, Δίκη, Ειρήνη).
Ωστόσο, το όλο σκηνικό κρατούσε πολύ καιρό και ξεκινούσε αρκετά πιο πριν. Από τις 22 Σεπτεμβρίου έως και τις 20 Οκτωβρίου, παιδιά των οποίων και οι δύο γονείς ζούσαν, περιέφεραν την Ειρεσιώνη στους δρόμους των Αθηνών και άλλων πόλεων τραγουδώντας κάλαντα από σπίτι σε σπίτι. Οι νοικοκυραίοι τους έδιναν το φιλοδώρημα τους, συνήθως γλυκά και καρπούς και όταν επέστρεφαν σπίτι, κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την εξώπορτά τους. Την άφηναν εκεί μέχρι την ιδία ημέρα του νέου χρόνου. Όταν άλλαζαν την Ειρεσιώνη έκαιγαν την παλιά, πριν τοποθετήσουν τη νέα, σε μια καθαρά συμβολική πράξη. Τέλος, πρέπει να επισημάνουμε πως υπήρχαν και παιδιά, τα οποία είχαν επιφορτιστεί με το κρέμασμα της Ειρεσιώνης πάνω από την θύρα του Ιερού του Απόλλωνος.
Το κείμενο από τα κάλαντα της εποχής
Η μεταφορά του εθίμου
Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε πως είναι απολύτως λογικό οι Έλληνες εκείνης της εποχής που ήταν δεινοί θαλασσοπόροι, λόγω των ταξιδιών και των αποικισμών που έκαναν σε άλλες χώρες να μετέφεραν το παραπάνω έθιμο στους εκεί κατοίκους. Βέβαια, επειδή σε αυτές τις περιοχές δεν υπήρχαν ελιές, επόμενο είναι αυτοί να στόλιζαν τα δικά τους δέντρα, όπως ας πούμε τα έλατα. Στη συνέχεια, την εποχή του Βυζαντίου, η μετεξέλιξη του εθίμου, χρησιμοποιήθηκε από τους Χριστιανούς της εποχής, προκειμένου να τιμήσουν τη χριστιανική παράδοση και τη γέννηση του Χριστού, αλλά και την Πρωτοχρονιά. Σύμφωνα με μελετητές και ιστορικούς που αναφέρονται σε αυτή την εποχή, ο έπαρχος της κάθε πόλης έδινε διαταγή να στολιστούν στύλοι με δενδρολίβανα, κλαδιά μύρτου και άνθη εποχής.
Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε πως στην αυτοκρατορία του Βυζαντίου συμμετείχαν και άνθρωποι από άλλα κράτη, τα οποία είχαν διαφορετική θρησκεία από την χριστιανική, ήσαν δηλαδή αλλόθρησκοι. Αυτοί θεωρείται από κάποιους πως έφεραν το έθιμο του στολισμού από τα δικά τους κράτη πίσω στο Βυζάντιο και συνεπώς την Ελλάδα. Εδώ δένει και η φράση από τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα «Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, ψηλή μου δενδρολιβανιά». Τα δενδρολίβανα μοιάζουν πολύ με τα έλατα. Οι στολισμοί στα έλατα με κεράκια αρχικά, ήταν για πολλούς ιδέα του Μαρτίνου Λούθηρου, που την εμπνεύστηκε από τα αστέρια που έλαμπαν και «έπαιζαν» με τα κλαδιά των δέντρων στο δάσος.
Επιστροφή στα πάτρια εδάφη
Στη συνέχεια το έθιμο διαδόθηκε στις χώρες της Δύσης και παρέμεινε μέχρι σήμερα να τηρείται τόσο από Καθολικούς όσο και από Προτεστάντες. Στην Ελλάδα, οι πληροφορίες θέλουν το έθιμο να επιστρέφει χάρη στους Βαυαρούς μετά την λήξη της Επανάστασης του 1821 και τη σύσταση του ελληνικού κράτους. Μάλιστα, το πρώτο χριστουγεννιάτικο δέντρο στήθηκε και στολίστηκε στα ανάκτορα του Όθωνα το 1833, για να έρθει αργότερα η καθιέρωση του. Στη Βαυαρία, αυτό συνέβαινε ήδη αρκετές δεκαετίες πριν, αφού η περιοχή είχε έλατα.
Ενδιάμεσα, κάποιες περιοχές της Ελλάδας, κυρίως αυτές του Βορρά επέμεναν να στολίζουν το λεγόμενο Χριστόξυλο, γνωστό και ως Δωδεκαμερίτη ή Σκαρκάνζαλο. Έβαζαν ένα κούτσουρο από άγρια κερασιά, πεύκο ή ελιά, συνήθως μεγάλο, στο τζάκι και το άφηναν να καίει για όλο το 12ήμερο των εορτών. Με αυτό τον τρόπο έφερναν καλοτυχία στο σπίτι και το προστάτευαν από κακά πνεύματα, καλικάτζαρους και κλέφτες.
Το χριστόξυλο
Το «ελληνικό» καραβάκι
Σε αυτό το σημείο πρέπει να πούμε πως το έθιμο του στολισμού δέντρου κατά τη διάρκεια του 12ήμερου εορτασμού από τα Χριστούγεννα μέχρι και τα Θεοφάνεια δεν είναι το μοναδικό στη χώρα μας. Κάθε γεωγραφική περιοχή έχει τα δικά της ήθη και έθιμα, που της δίνουν μια ξεχωριστή ταυτότητα και μια όμορφη διαφορετικότητα. Έτσι και στο θέμα των στολισμών από παλιά, οι οικογένειες που ζούσαν και ζουν στα νησιά, κυρίως του Αιγαίου και δη των Κυκλάδων, αλλά και άλλων παραθαλάσσιων περιοχών, κατασκεύαζαν με χαρτί και ξύλο ένα ομοίωμα καραβιού. Στη συνέχεια το στόλιζαν με σχοινιά και χαρτί διάφορων χρωμάτων. Με αυτό γυρνούσαν από σπίτι σε σπίτι για να πουν τα κάλαντα και να πάρουν το φιλοδώρημά τους.
Το συγκεκριμένο έθιμο το τηρούσαν πιστά κυρίως οι οικογένειες που είχαν ναυτικούς. Στο καραβάκι φύλαγαν τα χριστόψωμα και τα φιλοδωρήματα, (συνήθως γλυκά). Πάντως, το συγκεκριμένο έθιμο δεν είχε μόνο χαρούμενη «απόχρωση» αλλά αποτελούσε και ένα είδος τάματος και μνημόσυνου για τους ναυτικούς που είχαν χαθεί στις θάλασσες ή μια μορφή ευχής για όσους έλειπαν στα καράβια μακριά από την οικογένειά τους ετούτες τις άγιες μέρες. Αυτός ήταν και είναι ένας επιπλέον λόγος που το καραβάκι δεν το χρησιμοποιούσαν και δεν το χρησιμοποιούν ιδιαίτερα οι οικογένειες στην Ελλάδα.
Το καραβάκι
Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις αποτελούσε και ένα καλωσόρισμα στους ναυτικούς που επέστρεφαν στην οικία τους. Συμβολικά, σήμαινε και σημαίνει για πολλούς την καινούργια πλεύση του ανθρώπου στη ζωή, με τη βοήθεια του Χριστού που γεννήθηκε. Μέχρι τη δεκαετία του 1950 αποτελούσε μια σημαντική επιλογή για πολλά σπίτια στην Ελλάδα, αλλά από εκεί και έπειτα άρχισε να φθίνει. Ωστόσο, πάντα θα υπάρχουν τα σπίτια, τα κτήρια και οι πλατείες που θα επιλέγουν να στολίζουν καραβάκι αντί για δέντρο.
Όπως και να έχει, αυτό που θα πρέπει να κρατήσουμε ως σημαντικό στοιχείο, είναι πως τα ήθη και τα έθιμα για κάθε τόπο και για κάθε εποχή, είναι πολύ σημαντικά και δεν πρέπει να τα ξεχνάει κανείς. Αντίθετα, θα πρέπει όλοι να τα γνωρίζουν, να επισημαίνουν την αξία τους και να συμμετέχουν όσο μπορούν σε αυτά. Μόνο έτσι διατηρείται αναλλοίωτη η ταυτότητα ενός έθνους. Πάνω από όλα όμως, θα πρέπει να μην ξεχνάμε ποτέ μας το αληθινό νόημα των εορτών του 12ημέρου από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα, να διδασκόμαστε από αυτό και να φερόμαστε ανάλογα κατά τη διάρκεια των εορτών.